Het gevoel bekeken te worden kan een krachtig middel zijn om gedrag te beïnvloeden. Mensen gedragen zich anders als ze weten dat ze bekeken worden, omdat we allemaal sociale wezens zijn. Dit fenomeen werd reeds veelvuldig bestudeerd in de wetenschappelijke literatuur en toegepast in allerlei real-life settings. In de psychologie spreken we ook wel van het zogenaamde "watching eye effect”. Er springen twee specifieke types use-cases in het oog : pro-sociaal gedrag bevorderen om mensen dingen te laten doen, en om antisociaal gedrag te vermijden.

Mensen hebben de neiging om zich meer verantwoordelijk te gedragen en pro-sociale keuzes te maken als ze het gevoel hebben dat ze bekeken worden. Dit effect is te wijten aan het feit dat mensen zich meer bewust zijn van hun gedrag en de mogelijke sociale gevolgen van hun acties wanneer ze zich bekeken voelen.

Recent (2022) voerde UGent collega Samuël Costa nog een studie uit bij een grote multinational tijdens de COVID-19 pandemie, waarbij het effect van ogen onderzocht werd met als doel werknemers te nudgen hun handen te ontsmetten. Resultaten van dit onderzoek toonde aan dat het simpelweg ophangen van posters met ogen ervoor zorgde dat werknemers hun handen vaker gingen wassen. De posters hadden een effect van 5% tot 15% meer handen wassen, een significant resultaat.

We zien gelijkaardige resultaten in andere contexten. Zo zorgen ogen voor energie zuiniger gedrag [1] , eerlijker betalen voor koffie [2], meer donaties aan het goede doel [3], [4]

Naast het bevorderen van pro-sociaal gedrag worden de ogen ook vaak gebruikt om anti-sociaal gedrag tegen te gaan. Zo zijn er studies waarin het watching eye effect (succesvol) gebruikt werd tegen zwerfvuil [5], of bijvoorbeeld tegen fietsendiefstal. De politie van Leuven heeft hun mosterd allicht gehaald van een onderzoek in het Verenigd Koninkrijk (2012 ). Deze studie toonde aan dat het ophangen van posters met ogen bij fietsenstallingen leidde tot 62% minder gestolen fietsen. Echter, kwam de interventie ook met een onbedoeld neveneffect op de controlelocatie waar geen posters werden opgehangen, hier werden 65% meer diefstallen gerapporteerd. Wanneer fietsdieven het gevoel kregen dat de aandacht en controle lag op de locatie mét ogen, verlaagt de criminaliteit misschien op die specifieke locatie, maar verplaatst/verhoogt ze bijgevolg wel in naburige locaties

🐕 Opmerkelijk is dat het gebruik van ogen als nudging interventie alleen werkt bij mensen. Bij dieren, zoals honden bijvoorbeeld, heeft het geen effect zo blijkt uit deze studie) . Bijvoorbeeld, wanneer ogen geplaatst worden bij een hondenbak waarvan de hond weet dat die van een andere hond is, heeft dit geen effect op het gedrag van de hond. Honden blijven in het bijzijn van de ogen evenveel voedsel stelen 😅…

Hoewel het watching eye effect een populaire en veelgebruikte techniek is om prosociaal gedrag te stimuleren, met duidelijk opnieuw aangetoonde effecten, blijkt uit een recente meta-analyse [Y] (dat is een grote overkoepelende studie de alle eerder gepubliceerde resultaten samen onder de loep neemt om na te gaan hoe effectief iets nu écht is) dat het effect toch niet altijd werkt en in elke context effectief is. Zo konden ze het watching eyes effect niet consistent repliceren in contexten om mensen meer/ grotere bedragen te doen doneren.

Psychologie is geen wiskunde. Er zijn een hele reeks aan factoren zoals culturele verschillen en het type pro-sociaal gedrag dat wordt gestimuleerd, die elk een grote invloed hebben op de effectiviteit van de betreffende nudging techniek. Het is dus belangrijk om het gebruik van nudging, zoals het plaatsen van eye images, te baseren op een gedegen kennis van de doelgroep en de context waarin het wordt toegepast.