INTRO

Wildplassen is een hot topic. Met dank aan onze politici en hun vrienden. Het is iets wat we allemaal kennen, allicht ook allemaal wel eens gedaan hebben, maar waarom doen we het?

Dat vraag ik aan Mathias Celis, goedemorgen!  U bent psycholoog en gedragseconoom en als doctoraatsonderzoeker verbonden aan de UGent.

Waarom gaan mensen wildplassen?

• Het vertrekt altijd bij een nood: je blaas is vol en je zoekt een oplossing. En als die niet binnen handbereik is, gaat je brein op zoek naar de makkelijkste weg. Het is gratis, voorhanden, ...
• Er zijn verschillende contexten die het uitlokken/triggeren: bv in een uitgaansbuurt gebeurt het vaker, het ruikt er al naar urine en dan zijn mensen geneigd om het zélf ook te doen. Want vuil zien doet verder vervuilen. De norm en de drempel worden daar verlaagd. De onderliggende motivatie is niet kwaad, het vertrekt nogal altijd vanuit diezelfde behoefte, maar men krijgt het gevoel: in deze omgeving kan het.
• Wat grappig is: als je mensen vraagt naar hun houding tav wildplassen, gaat men het bijna altijd afkeuren. Maar tegelijk heeft iedereen het wel al eens gedaan! De perceptie leeft dat het onaanvaardbaar is. Er rust dus eigenlijk een taboe op.
• Je hebt er ook een zekere gradatie in: in sommige contexten is het meer aanvaard, bv als je dringend moet tijdens een wandeling alleen in het bos, of als je je kleuter laat wildplassen in het park, kijkt niemand kijkt raar op. Maar als Theo Franken in een bloembak plast, dat wordt wél collectief afgekeurd.

Maar soms is het toch wél echt kwade wil? Bv in het geval van de vrienden van minister van Justitie Van Quickenborne?

• Idd, er is een kleine hoeveelheid mensen die het echt kwaadwillig doet, als normoverschrijdend gedrag om een statement te maken.
• We zien dat ook bij zwerfvuil: vaak zijn het jongeren (vooral jongens) tussen de 12 en de 26 jaar die hun afval op straat gooien. Zij stellen dat gedrag omdat het ‘stoer’ is, non-conform. Als een vorm van rebellie tegenover de heersende regels en vanuit een verlangen naar onafhankelijkheid. Als validatie ook om zich te positioneren in de groep, ze willen erbij horen… Die parallel met andere vormen van overlastgedrag is zeker te trekken.
• We mogen niet vergeten: wij maken geen keuzes in een vacuüm. Er bestaat zo’n Rationele economische notie dat mensen altijd weloverwogen kosten-baten analyses maken, maar dat is natuurlijk niet zo. We denken vaak dat we aan het stuur van onze eigen mentale wagen zitten, maar niks is minder waar. Daniel Kahneman heeft daarover heel interessant onderzoek gedaan (hij won als eerste psycholoog de Nobelprijs voor de Economie): hij maakte een statistiek over hoe ons brein op een voorspelbare manier irrationeel werkt. Want de context/omgeving beïnvloedt sterk wat we doen en waarom.

Voor alle duidelijkheid: het màg niet hé - wildplassen? Mag het echt nergens? Hoe zit het precies met de wetgeving daarrond?

• Het is idd nagenoeg overal verboden. Nu, het is niet opgenomen in een federaal wettelijk kader maar altijd een lokale bevoegdheid. Daardoor is de handhaving ook zeer moeilijk. En de kans dat je op heterdaad wordt betrapt, is klein.
• Boetes in België zitten rond de 350 euro voor volwassenen en 180 euro voor minderjarigen.

Het màg niet, maar het gebeurt nog wel heel vaak hé?

• Ja, wereldwijd is het een gigantisch probleem - vooral in grote steden - dat heel moeilijk aan te pakken is. Men geeft veel geld uit aan sensibiliseringscampagnes, maar je begeeft je daarmee als stad ook op glad ijs want je wil niet bekendstaan als ‘de stad waar iedereen wildplast’. Het is een moeilijk evenwicht, en vaak gebeurt die sensibilisering ook onder de radar. Vandaar ook dat er zo weinig literatuur over bestaat.

Op sommige plekken zijn ze wel heel creatief in de bestrijding ervan?

• In Calcutta (India) is het probleem gigantisch: men heeft er waterkanonnen ingezet die mensen omver spuiten als ze wildplassen.
• in Tsjechië dreigt men ermee wildplassende mensen te filmen en die beelden op internet te zetten.
• In Hamburg en San Fransisco heeft men veel beplaste muren voorzien van een hydrofobe coating: de muur kaatst de urine gewoon terug!
• In Parijs (en ook in Brussel op sommige plekken) vind je ‘uritrottoirs’: bloembakken die dienstdoen als urinoir. Ze zijn voorzien van een specifieke zaagselmix die de urine ontneemt van zijn geur en de chemische eigenschappen ervan omzet tot voedingsstoffen voor de planten. Maar die bloembakken waren zodanig populair in Parijs, dat ze overstroomden! Schoten dus hun doel voorbij.
• Soms is men echt heel desperate en wordt er gedreigd met extreme maatregelen: zo zag ik onlangs een afbeelding van een schaar + twee eitjes die werden afgeknipt!
• En in Californië (en allicht ook andere Amerikaanse staten), ben je een ‘sex offender’ als je wordt gepakt! Wildplassen is er onder die wetgeving geplaatst, het wordt dus gelijkgesteld aan exhibitionisme.

Dat gaat wel héél ver! De vraag is natuurlijk of er voldoende alternatieve voorhanden zijn. Als je tijdens een wandeling in de stad plots dringend moet, is het vaak zoeken naar publieke toiletten. En àls ze er zijn, zijn ze vaak heel vies…

• Sowieso moeten er meer publieke toiletten komen, ja. België is op dat vlak een onderontwikkeld land. Door Covid zijn er ook een aantal publieke toiletten gesloten, daardoor is het probleem nog groter geworden.
• Zeker voor vrouwen zijn publieke toiletten een must! Want waar het voor mannen makkelijk is om te wildplassen, is dat voor vrouwen veel minder een optie. Plus: er wordt ook veel meer op neergekeken als ze dat doen. We zien bv dat de Sheweeverkoop (alternatief voor vrouwen om ook rechtstaand te kunnen plassen) de voorbije jaren enorm is gestegen.
• Probleem is ook idd dat publiek sanitair geen goede reputatie heeft: vaak stoort het in het straatbeeld, is er geuroverlast…Je hebt bv toiletten die de grond inzakken en zichzelf reinigen - is ook een optie maar wél duur. En aangezien het een lokale bevoegdheid is, zijn er meestal weinig middelen….

Voldoende publieke toiletten is 1 ding om wildplassen tegen te gaan, maar anderzijds moet je de mensen ook zover krijgen dat ze de weg naar die toiletten vinden. Daar heb jij onderzoek naar gedaan, toch?

• Ja, in uitgaansbuurten in Gent. Dagelijks stonden er honderden mensen tegen de muur te plassen terwijl er vlakbij gratis publiek sanitair was! Als ik naar die toiletten vroeg, verwees men mij naar het bosje vlak bij het café. Ik besefte: mensen zijn zich er niet van bewust dat er een alternatief is! Het gaat er dus om hen te informeren + een duwtje in de rug te geven zodat ze - op het moment dat er een nood is - het correcte of gewenste gedrag gaan stellen. Dat noemen we ‘nudging’: het boetseren van de omgeving zodat het gewenste gedrag de makkelijke/duidelijke optie wordt en/of het ongewenste gedrag minder aantrekkelijk wordt. Als overheidstool is nudging heel interessant, want je geeft de mensen nog altijd keuzevrijheid.
• In het kader van de overlast in Gent, hebben we in 2019 gedurende 3 weken verschillende dingen uitgetest:
• Bv voetjes op de grond geschilderd in een straal van 5 meter rond publiek toilet. Is een heel kleine investering, maar ze kan een gigantische shift veroorzaken in gedrag en een enorme besparing opleveren.
• MAAR een nudge in context A werkt mss niet in context B -- je moet een op maat gemaakte oplossing bedenken voor elk probleem. Daarom hebben we ook nagedacht: wanneer maakt iemand de keuze om te gaan wildplassen of niet? We hebben een reframing van het keuzeproces gedaan: aan de uitgang van elk café een pijl gezet: ‘wc links rechts: 20 seconden’, ‘WC rechts: 50 seconden’. Je verplaatst de keuze van: correct versus niet correct naar correct A versus correct B. Bleek: het zorgde voor een daling van 72 procent van wildplassen!
• We hebben ook borden gemaakt waarbij we boodschappen schreven gebaseerd op het model van ‘mental accounting’, toegepast op de context van het uitgaan. Concreet: als je tegen mensen zegt - ‘wildplassen levert je een boete op van 60 euro’ - is dat veel minder tastbaar dan ‘wildplassen levert je een boete gelijk aan 40 pakken friet’. Dan wordt het opeens veel geld! Bleek: deze borden zorgden voor 19 procent daling in overlast.
• Alle ingrepen samen in Gent zorgden voor een daling van 83 procent van wildplassen! Dus kleine aanpassingen, goedkope ingrepen in de omgeving via nudging kunnen een grote impact hebben.

Meer impact dan wanneer je mensen rechttoe-rechtaan waarschuwt: WILDPLASSEN VERBODEN?

• Ja, zeker. Je kunt de pakkans duidelijk aantonen, maar het effect is minder groot. Het is paternalistisch. Het leuke bij nudging is: eens je de context begrijpt en de manieren waarop het gedrag wordt getriggerd, kun je gaan zoeken naar de juiste ingrepen. Vanuit nudging-perspectief is veel mogelijk, maar paternalisme loert om de zoek. Het is altijd zoeken naar evenwicht.
• Nu, ik herhaal: wildplassen gaan nudgen is 1 ding, maar er moeten voldoende alternatieven zijn want anders krijg je displacement effect - mensen gaan het ongewenste gedrag gewoon op een andere plek stellen. Toevoegen van nudging in een context waar weinig beschikbare wc's zijn, is een pleister op een open wonde.

Laten we eens de geschiedenis induiken. Hoe lang doen we dat al, wildplassen?

• Wildplassen kent een lange geschiedenis, en elk tijdperk heeft zijn eigen sociale normen en plasrituelen . De uitdrukking ‘uw zaken gaan doen’ bv komt van de oude Grieken, Die hadden een collectieve ruimte waar ze zakendeden, en er waren in die ruimte ook muren waartegen ze samen plasten. Dat was heel normaal, compleet sociaal aanvaard.
• Ze vertoonden hun edele delen en plein public, deden hun toga gewoon even opzij. In Versailles bijvoorbeeld had je personeel dat full time in dienst was om uitwerpselen op te ruimen in de gangen. Je had in die tijd geen ingebouwd sanitair, overal in de buitenruimte had je bergen compost.
• Het eerste publieke toilet kwam er in 74 na Christus. Vespasianus had het rijk geërfd van zijn vader, en hij was blut. Het was dus niet enkel om hygiënische redenen dat hij publieke toiletten introduceerde (overigens: ze waren enkel toegankelijk voor mannen), maar vooral omdat hij zo een ‘urinetaks’ kon invoeren. Om te kunnen plassen buitenshuis, moest je betalen. De Romeinen waren niet blij met die taks, maar hij heeft wél goed opgebracht, want Vespasianus heeft de bouw van het Colosseum ermee kunnen bekostigen! In Frankrijk en Italië verwijzen de namen van de openbare toiletten vandaag de dag nog steeds naar keizer Vespasianus. Hier worden de toiletten ‘vespasienne’ of ‘vespasiani’ genoemd.

Dankzij de Romeinen is wildplassen dus eigenlijk ‘uit den boze’ geraakt?

• Ja en nee. Want hoewel die nieuwe sanitaire normen zich dankzij de Romeinen snel verspreiden in Europa, verdwijnen ze weer met het verdwijnen van het Romeinse Rijk.
• Pas in 1840 zien we in Parijs opnieuw een notie van wildplassen als sociaal onacceptabel. Daar worden de vespasiaanse publieke toiletten opnieuw geïntroduceerd, als reactie/oplossing voor een hoop ziektes en ongedierte die er welig tieren. Ook hier weer waren ze enkel voor mannen, die onderweg waren van en naar hun werk. Het was het begin van de industrialisatie. Sindsdien is men gaandeweg overal in Europa gratis publiek sanitair gaan voorzien.